Moskwa–Rosja w polskich tekstach pamiętnikarskich
XVI–XIX w.

Bibliografia obejmuje wybrane teksty pamiętnikarskie, wspomnienia, diariusze oraz kilka pamiętników historycznych pisanych z perspektywy naocznego świadka, których autorzy wypowiadają się na temat Moskwy, Rosji. Przygotowana została głównie w oparciu o bibliografię E. Maliszewskiego, Bibliografia pamiętników polskich, Warszawa 1928. Tam też można znaleźć adresy bibliograficzne prac pominiętych w niniejszym wyborze.

XVI w.

Górnicki Łukasz, Dzieje w Koronie Polskiej z przytoczeniem niektórych postronnych rzeczy od roku 1538 do roku 1572, którego król Zygmunt August umarł, oprac. H. Barycz, Wrocław 1950.

Autor: nobilitowany mieszczanin oświęcimski, sekretarz królewski. Pamiętnik polityczny. Wzmianki o postępach wojskowych Iwana IV Groźnego w 1563 i 1564 r.; opis poselstwa w 1570 do Iwana IV („barbarzyńska pycha księcia”), przyjęcie posłów moskiewskich w Polsce (1571).

Haraburda Michał, Relacja poselstwa do wielkiego kniazia Iwana Groźnego, 1572–1573, // Zbiór pamiętników do dziejów polskich, wyd. W.S. de Broel-Plater, t. 3, Warszawa 1858, s. 58–65.

Autor: posłany przez „panów Rad Wielkiego Księstwa Litewskiego do kniazia wielkiego moskiewskiego” w sprawie przyjęcia przez niego korony polskiej. Przytoczona odpowiedź Iwana Groźnego (brak komentarza), w której ten przemawia z pozycji silnego władcy. Chce być osobno królem Polski i osobno Litwy.

Piotrowski Jan, Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków, wyd. A. Czuczyński, Kraków 1894.

Autor: szlachcic wielkopolski, kanonik, sekretarz w kancelarii Jana Zamoyskiego, Zygmunta Augusta. Opis jednej z wojen moskiewskich – pskowskiej z 1581 r. o odzyskanie Inflant i utrzymanie owoców unii litewskiej. Relacje z potyczek wojskowych, konferencji z moskiewskimi posłami, potoczne opinie na temat Moskwy. Lekceważące wypowiedzi na temat Iwana Groźnego, posłów moskiewskich oraz pozytywne dotyczące architektury miast (Pskowa), porządnej fortyfikacji, dobrego wyposażenia wojsk moskiewskich.

XVII w.

[Anonim] Relacja przyjęcia w stolicy moskiewskiej posłów wielkich K.J.Mci Jana Kazimierza roku 1667, // Źródła do dziejów Polski, wyd. M. Grabowski, Aleksander Przeździecki, t. 1, Wilno 1845, s. 338–344.

Autor: uczestnik poselstwa. Relacja z odbycia poselstwa do cara, podkreślane w opisie konflikty dotyczące niektórych ceremonialnych zachowań (przebywanie w obecności cara w czapce na głowie, Polacy nie chcą zdjąć czapek).

Borsza Stanisław, Cara moskiewskiego wyprawa na onczas do Moskwy z panem wojewodą sendomierskim i z inszym rycerstwem, rkp. Uniwersytet Jagielloński nr 102; oraz wyd. „Russkaja istoriczeskaja biblioteka”, t. 1, Pamiatniki k smutnomu wremieni (s. 365–402).

Autor: rotmistrz i dworzanin Dymitra I Samozwańca. Przebieg wyprawy Dymitra od początku na Ukrainie aż do wkroczenia w mury Kremla (1606).

Budziłło Józef, Wojna moskiewska wzniecona i prowadzona z okazji fałszywych Dymitrów od roku 1603 do 1612, Wrocław 1995.

Autor: szlachcic z kijowszczyzny, pułkownik królewski w Moskwie. Pamiętnik obejmuje okres pobytu załogi polskiej na Kremlu do kapitulacji 6 listopada 1612 r. i dalej losy oddziałów polskich po kapitulacji do 31 grudnia 1612 r., po rozesłaniu do miejsc uwięzienia.

[Cedrowski Jan, Pamiętnik], // Dwa pamiętniki z XVII wieku - Jana Cedrowskiego i Jana Floriana Drobysza Tuszyńskiego, wyd. i wstęp A. Przyboś, Wrocław–Kraków 1954.

Autor: podczaszy nowogrodzki, uboższa szlachta (w służbie Radziwiłłów); w pamiętniku wzmianki o wojnie moskiewskiej na Litwie od 1655 roku; autor w 1656 r. wysłany z „czołobitką” do cara, by złagodził rządy wojewodów moskiewskich na Litwie; wzmianki o wojnie z kniaziem Chowańskim.

Chrapowicki Jan Antoni, Diariusz, oprac. i wstęp T. Wasilewski, t. 1–2, Warszawa 1978.

Autor: wojewoda witebski, poseł, senator, niechętny Moskwie, gdyż w wyniku wojny utracił w latach 1654 i 1655 wszystkie majętności na Witebszczyznie i Smoleńszczyznie. W diariuszu szczegółowe relacje z rokowań polsko-moskiewskich w latach 1663–1667. Autor zarzuca posłom moskiewskim „hrubość” i brak „chęci do pokoju”.

Diariusz wojny moskiewskiej 1633 roku. Z rękopisu wydał i przedmową zaopatrzył A. Remułowski, Biblioteka Ordynacji Krasińskich, Muzeum Konstantego Świdzińskiego, t. 13, Warszawa 1895.

Autor: [?] według wydawcy – Jan Moskorzowski (oficer, sekretarz Krzysztofa Radziwiłła, hetmana polnego litewskiego). W pamiętniku szczegółowa relacja z wypadków wojennych. Brak szacunku dla nieprzyjaciela, anegdoty ośmieszające cara; uwagi o zaprzepaszczeniu przez Moskwę (w związku z odrzuceniem Władysława jako cara) możliwości stworzenia aliansu przeciw „pogaństwu”. Pertraktacje z Moskwą dotyczącą wydania żołnierzy, którzy przeszli na stronę polską. Moskwa uważa ich za zdrajców, Polacy są zdania, że byli oni wierni przysiędze, którą złożyli carowi – Władysławowi.

[Diamentowski Wacław, Diariusz] Diariusz Wacława Diamentowskiego, // Polska i Moskwa w pierwszej połowie wieku XVII, wyd. A. Hirschberg, Lwów 1901, s. 1–166.

Autor: autorstwo niepewne [możliwy: Abraham Rożniatowski], szlachcic, dworzanin, domownik Mniszcha. Obejmuje lata 1605–1609. Historie uwierzytelniające carskie pochodzenie Dymitra I Samozwańca, opisy kolejnych morderstw w rodzinie carskiej. Z pobytu w Moskwie – fragmenty dotyczące życia bojarów, dworu carskiego (szaty carskie, potrawy, zastawy stołowe). Ustalenia dyplomatyczne dotyczące należnego tytułowania cara. Szczegółowy opis wypadków majowych w 1606 r.

Jemiołowski Antoni, Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648–1679), oprac. J. Dzięgielewski, Warszawa 2000.

Autor: towarzysz lekkiej chorągwi, szlachcic województwa bełzkiego. Wzmianki o wojnie z Moskwą na Litwie 1654–1657, o obietnicach korony polskiej dla carewicza Aleksego Aleksiejewicza. Uwagi na temat antypolskiej polityki cara Aleksego Michajłowicza wobec Chmielnickiego i Kozaków.

Jerlicz Joachim, Latopisiec albo kroniczka, z rękopisu wydał K.W. Żupański, t.1–2, Warszawa 1853.

Autor: szlachcic wołyński, żołnierz spod Chocimia. W pamiętniku wzmianki o oblężeniu Smoleńska (1633); w czasach Chmielnicczyzny uwagi o stowarzyszaniu się Moskwy i Kozaków przeciw Polsce; podczas wojny z Moskwą na Litwie w latach 1660–1662 o Chowańskim – „hardy nieprzyjaciel”.

Kamieński-Dłużyk Adam, Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc, // Dwa polskie pamiętniki z Syberii. XVII i XVIII wiek, oprac., red. A. Kuczyński, Warszawa–Wrocław 1996.

Autor: szlachcic orszański, wzięty do niewoli rosyjskiej w 1660 r. podczas bitwy nad Basią i zesłany do przymusowej służby w wojsku carskim na Syberii. Najstarszy polski opis Syberii z lat 1660–1665.

Łoś Jakub, Pamiętniki towarzysza chorągwi pancernej, oprac. R. Śreniawa-Szpiowski, Warszawa 2000.

Autor: szlachcic, żołnierz. Pamiętnik z lat 1646–1667, w tym wojna z Rosją w roku 1660, w której autor bierze udział i opisuje bitwę pod Połonką, nad rzeką Basią (Baszeją) i pod Tołczynem. Zwraca uwagę dosyć lekceważące mówienie o moskiewskiej odwadze w boju.

Marchocki Mikołaj Ścibor, Historia moskiewskiej wojny prawdziwej, wyd. Edward Raczyński, Poznań 1841.

Autor: szlachcic, żołnierz garnizonu polskiego w Moskwie. Pamiętnik opisuje lata 1607–1612 od wyruszenia na wyprawę do Moskwy z Dymitrem II do opuszczenia Moskwy. Dymitr w kole rycerskim, bitwa pod Bołchowcem, obrona Osipowa.

[Maskiewicz Bogusław, Pamiętnik], // Pamiętniki Samuela i Bogusława Maskiewiczów (wiek XVII), oprac, wstęp i przypisy A. Sajkowski, red. i słowo wstępne W. Czapliński, s.221–303, Wrocław 1961.

Autor: szlachcic z ziemi nowogródzkiej, prawdopodobnie syn Samuela. Druga inwazja moskiewska na Litwę, wojna z Chowańskim; zima 1659/1660. Szlachta litewska wobec cara, tekst przysięgi, którą szlachta nowogródzka składa carowi. Obraz Moskali negatywny, jako rabusiów (w życiu codziennym i na wojnie), prawo moskiewskie oparte na bezwzględnym poddaniu carowi.

[Maskiewicz Samuel, Pamiętnik], // Pamiętniki Samuela i Bogusława Maskiewiczów (wiek XVII), oprac., wstęp i przypisy A. Sajkowski, red. i słowo wstępne W. Czapliński, s. 92–220, Wrocław 1961.

Autor: szlachcic ziemi nowogródzkiej, żołnierz, dowódca pułku. Bierze udział w wojnie moskiewskiej od 1609 do 1612 r. Oblężenie Smoleńska. Potem 18 miesięcy w Moskwie. Opisy miasta, cerkwi, bogactw dworu; sądów i praw, obyczajów moskiewskich. Stosunki z ludnością, rozmowy, brak zaufania.

[Niemojewski Stanisław, Pamiętnik], Stanisława Niemojewskiego pamiętnik (1606–1608), wyd. A. Hirschberg, Lwów 1899.

Autor: szlachcic, wysłany do Moskwy w celu sprzedania carowi klejnotów Anny Wazówny., znalazł się w Moskwie w 1606 r., niemal w chwili powstania przeciw Samozwańcowi, i dostał się w niewolę (Rostów, Biełoziersk). Przez dwa lata spisuje pamiętniki w niewoli pełne goryczy, pogardy, nienawiści. Szczegóły o wojsku, rządzie, wierze, obyczajach w Moskwie.

[Obuchowicz Filip Kazimierz], Diariusz Kazimierza Filipa wojewody smoleńskiego i marszałka koła rycerskiego, // Pamiętniki historyczne do wyjaśnienia spraw publicznych w Polsce w XVII wieku posługujące w dziennikach domowych Obuchowiczów i Cedrowskiego pozostałe, wyd. M. Baliński, Wilno 1859, s. 1–46.

Autor: wojewoda smoleński, w roku 1651 jako pisarz wielki litewski wysłany w poselstwie do cara Aleksego Michajłowicza w celu negocjowania ugody przeciw Tatarom krymskim. W pamiętniku relacjonuje potem zażalenia cara na to poselstwo do króla polskiego za uczynione „bezcześcia w tytułach” carskich oraz postanowienia sądu królewskiego nad tymi posłami. Wzmianki o wojnie moskiewskiej w 1633 r.; przybycie posłów moskiewskich do Warszawy w 1644; radość z ustępstw Moskwy w sprawie granic. W 1645 r. wzmianki i domniemanym otruciu cara Michała Fedorowicza Filareta.

[Obuchowicz Michał Leon], Diariusz Michała Leona Obuchowicza, strażnika Wielkiego Księstwa Litewskiego pisany przez czas więzienia w Moskwie od roku 1660, // Pamiętniki historyczne do wyjaśnienia spraw publicznych w Polsce w XVII wieku posługujące w dziennikach domowych Obuchowiczów i Cedrowskiego pozostałe, wyd. M. Baliński, Wilno 1859, s. 65–104.

Autor: walczy na Litwie z wojskami Piotra Chowańskiego i dostaje się w niewolę. Dziennik pisany od roku 1660 do lipca 1662. Opis obyczajów dworskich w Moskwie za panowania Aleksego Michajłowicza; stosunki między jeńcami a rządem. Jeńcy traktowani bardzo dobrze, car wpłaca im pieniądze, ofiaruje upominki, mogą uczestniczyć w różnych uroczystościach (wjazd cesarza Leopolda do Moskwy w 1661 r., uroczystości niedzieli palmowej; chrzczenie wody). Wszystko dlatego, że w zamierzeniu mają być wymienieni na ważnych jeńców rosyjskich pozostających w niewoli polskiej.

[Obuchowicz Michał Leon], Diariusz wyprawy przeciw Moskwie roku 1664, // Pamiętniki historyczne do wyjaśnienia spraw publicznych w Polsce w XVII wieku posługujące w dziennikach domowych Obuchowiczów i Cedrowskiego pozostałe, wyd. M. Baliński, Wilno 1859, s. 105–139.

Autor: (p. wyżej) W pamiętniku opisane walki o wyrugowanie moskiewskich wojsk z Ukrainy, gdzie wchodząc w ligi z Kozakami, szkodzą Polsce.

Ossoliński Jerzy, Pamiętnik, oprac. i wstęp W. Czapliński, Warszawa 1976.

Autor: mąż stanu, dyplomata, świetny mówca. Opisany epizod wyjazdu z Władysławem IV na wyprawę do Moskwy w celu rewindykacji praw do korony Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Opisy potyczek wojennych w latach 1617–1619 (Smoleńsk, Wiaźma, Borysów, Możajsk, Moskwa).

Ossoliński Zbigniew, Pamiętnik, oprac. i wstęp J. Długosz, Warszawa 1983.

Autor: wojewoda podlaski, poseł. Ojciec Jerzego. Pamiętnik obejmuje lata Wzmianki o wojnie z Moskwą w latach 1579–1582, ślubie Mniszchówny z Dymitrem Samozwańcem I i wypadkach wojny moskiewskiej w 1612. Dość szczegółowa relacja (z komentarzem) z wyprawy królewicza Władysława do Moskwy (1616–1617).

Pasek Jan Chryzostom, Pamiętniki, wstęp i objaśnienia W. Czapliński, Wrocław 1979.

Autor: mazowiecki szlachcic, żołnierz. W pamiętniku opisane wypadki wojenne z Moskwą w roku 1660 i służba autora jako polskiego przystawa przy poselstwie moskiewskim w 1662 roku. Obserwacje kulturowe, anegdoty z życia codziennego.

Radziwiłł Albrycht Stanisław, Pamiętnik o dziejach w Polsce 1632–1656. z oryginału łacińskiego [Memoriale rerum gestarum in Polonia 1632–1656] przeł. i oprac. A. Przyboś, R. Żelowski, t. 1–3, Warszawa 1980.

Autor: książę. Opis przebiegu wyprawy smoleńskiej 1633–1634, uwagi o polityce Polski i Moskwy, o moskiewskich nadziejach zwyciężenia Polski podczas bezkrólewia, o kłopotliwym w dyplomacji „grubiaństwie” moskiewskich posłów.

[Sapieha Jan Piotr, tzw. Diariusz] Dzieje Marsa krwawego i sprawy odważne, rycerskie przez Wielmożnego Pana Jego Mości Pana Jana Piotra Sapiehę starostę uświadzkiego w monarchii moskiewskiej od roku 1608 do roku 1612 sławnie odprawowane, // Polska a Moskwa w pierwszej połowie wieku XVII, wyd. A. Hirschberg, Lwów 1901.

Autor: starosta uświacki, hetman; dziennik prowadzony raczej jednak przez jego sekretarzy. Opisy działań wojennych w drodze do stolicy – Moskwy, komentarze do dwojakich zachowań szlachty rosyjskiej – sprzyjającej lub wrogiej Polakom. Walki Dymitra II Samozwańca z Wasylem Szujskim.

Vorbek-Lettow Maciej, Skarbnica pamięci. Pamiętnik lekarza króla Władysława IV, oprac. E. Galas i F. Mincer, red. W. Czapliński, Wrocław 1968.

Autor: nobilitowany lekarz królewski, Polak pochodzenia niemieckiego. W pamię´niku komentarze do wojny moskiewskiej z lat 1654–1655 na Litwie. Relacje wypadków wojennych głównie na podstawie listów syna Krzysztofa, przytoczone wróżby o rychłym nieszczęściu cara.

Żółkiewski Stanisław, Początek i progres wojny moskiewskiej, oprac. J. Maciszewski, Warszawa 1966.

Autor: szlachcic województwa bełskiego i ruskiego, hetman wielki koronny. Opisanie wojny moskiewskiej 1609–1611 do opanowania Smoleńska, szczegółowe opisy walk, przedstawienie sytuacji politycznej w Moskwie (Iwan Groźny, Szujski, Samozwańcy).

XVIII w.

[Anonim] Czasy Stanisława Augusta Poniatowskiego przez jednego z posłów Wielkiego Sejmu napisane, // Pamiętniki z ośmnastego wieku, wyd. J.K. Żupański, t. 7, Poznań 1867.

Pamiętnik polityczny. Obejmuje okres od bezkrólewia przez powstanie kościuszkowskie aż do roku 1798 (śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego w Petersburgu). Wydawca sugeruje, że pamiętnik powinien mieć w zasadzie tytuł „Panowanie Rosyi w Polsce”. Tak też pokazuje autor politykę Rosji jako zmierzającą do zupełnego podporządkowania Polski i wyrwania jej spod wpływów Europy, a szczególnie Francji. Szczegółowe relacje, cytowane wypowiedzi Mikołaja Repnina, polskich senatorów, posłów.

[Anonim] Petersburg w roku 1720 według opisu Polaka, wyd. W. Kętrzyński, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1877, z. 6, s. 520–532, z. 7, s. 603–616.

Autor – anonimowy, towarzyszył Stanisławowi Chomętowskiemu, wojewodzie mazowieckiemu w misji do Petersburga do cara Piotra I. Spotkanie z carem. Bardzo szczegółowy opis miasta, pełen zainteresowania dla architektury i zbiorów pałacowych (biblioteka, ogrody, carska kolekcja osobliwości natury), a także rosyjskiego handlu (bazary), rzemiosła, szkutnictwa.

[Ciecierski Dominik] Pamiętnik księdza Ciecierskiego, przeora dominikanów wileńskich, zawierający jego przygody, doznane na Sybirze w latach 1797–1801, przedmowa A. Bielowski, Lwów 1865.

Autor: zakonnik, oskarżony o bycie emisariuszem legionów polskich . W pamiętniku opisane uwięzienie, oskarżenie, śledztwo; autor skazany na „knutowanie, ocechowanie lica, wydarcie nozdrzów i najcięższe w kopalniach syberyjskich roboty”. Choć część z tych kar zostaje unieważniona przez cara Pawła I, zakonnik czuje się upokorzony i z perspektywy zhańbionego człowieka opisuje rosyjskich oficerów, spotkania z ludem rosyjskim. Żal do przedstawicieli cerkwi prawosławnej, że popierają niesprawiedliwość wyrządzoną kapłanom. Na Syberii – ciężkie życie skazańców, anegdoty o towarzyszach niedoli (też Rosjanach) i wypadkach ich życia w Rosji, które doprowadziły do skazania.

Karpiński Franciszek, Pamiętnik, przedmowa P. Chmielowski, Warszawa 1898.

Autor: niezamożny szlachcic z Pokucia, poeta. Pamiętnik z lat 1741–1822. Rosyjscy władcy widziani dość przychylnymi oczyma polskiego szlachcica z Galicji. Przysięga wierności Katarzynie II (mówi cicho, by Bóg nie słyszał), poufałość z Mikołajem Repninem. Anegdoty o Katarzynie II, jej następcy – Pawle, Repninie. Pogrzeb Repnina.

Kiliński Jan, Pamiętniki, opracował Stanisław Herbst, Warszawa 1958.

Autor: szewc z Wielkopolski, radny warszawski, pułkownik insurekcji warszawskiej 1794, więziony w Rosji. Pamiętniki obejmują okres od roku 1793, przez insurekcję warszawską (rzeź Pragi w listopadzie 1794) do 1795 roku, gdy autor zostaje osadzony w twierdzy Pietropawłowskiej (relacja z dość zuchwałej rozmowy z domniemanym Repninem; zapiski z przesłuchania). Pamiętniki dokumentują szczerą, serdeczną chęć usunięcia Moskali z Polski.

[Kosmowski Stanisław], Pamiętniki Stanisława Kosmowskiego z końca XVIII wieku, // Pamiętniki z ośmnastego wieku, wyd. J.K. Żupański, t. 9, Poznań 1867.

Autor: podpułkownik gwardii konnej koronnej Stanisława Augusta Poniatowskiego. Spotkanie Katarzyny II i Stanisława Augusta w Kaniowie (1787); komentarze do polityki Katarzyny prowadzącej do konfederacji targowickiej, panoszenia się wojsk rosyjskich w Polsce, również walki z czasów insurekcji kościuszkowskiej. Od roku 1796 po śmierci Katarzyny w Petersburgu. Relacja z rozmowy Jana Henryka Dąbrowskiego z Pawłem I na temat koronowania Pawła na króla Polski. Opis Pawła I.

Lubicz Chojecki Karol, Pamięć dzieł polskich. Podróż i niepomyślny sukces Polaków, oprac. wstęp i przypisy W. Turek, Gdańsk 1992.

Autor: szlachcic, uczestnik konfederacji barskiej, wzięty do niewoli rosyjskiej, w której pozostawał 8 lat. Pamiętnik obejmuje okres od 1768 do 1776, czyli od wkroczenia Rosjan do Krakowa, przez lata w niewoli na Syberii (Kijów – Kazań – Tobolsk – Tara – Omsk). Tam też wcielony do wojska rosyjskiego i skierowany do walk z powstaniem Pugaczowa. Opisy ludu rosyjskiego, prawosławia (niektórzy Polacy przechodzą na to wyznanie); dużo wzmianek o torturach, upokarzających karach cielesnych wobec jeńców.

Lubomirski Stanisław, Pod władzą księcia Repnina. Ułamki pamiętników i dzienników historycznych ( 1764–1768 ), oprac. i wstęp J. Łojek, Warszawa 1971.

Autor: marszałek wielki koronny. Na pamiętnik składają się: opis początków panowania Stanisława Augusta oraz diariusz sejmu 1767–1768. Autor przejawia negatywny stosunek do króla Stanisława Augusta z powodu poddania Polski w zależność od dworu petersburskiego, opisuje i komentuje aroganckie zachowania Mikołaja Repnina wobec polskich posłów i senatorów.

Matuszewicz Marcin, Diariusz życia mego. T. 1. 1714–1757; T. 2. 1758–1764, tekst opracował i wstępem poprzedził B. Królikowski. Komentarz Z. Zielińska, Warszawa 1986.

Autor: kasztelan brzeski (Księstwo Litewskie), publicysta, tłumacz, mówca. W pamię´niku znamienna przemiana – w początkowym okresie o państwie rosyjskim autor niemal wcale nie wspomina, pod koniec diariusza polityka Rosji wobec Polski staje się jednym z ważniejszych tematów. W tomie drugim: opowiadanie o zamordowaniu Pawła III przez jego żonę Katarzynę II; wojska moskiewskie na Litwie (1763), protokoły konferencji z posłem rosyjskim Keyserlingiem na temat przebywania wojsk rosyjskich na ziemiach polskich i komentarze tej konferencji dotyczące. Listy Katarzyny II; elekcja i koronacja Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Moszczyński Adam, Pamiętnik do historii polskiej w ostatnich latach panowania Augusta III i pierwszych Stanisława Poniatowskiego, // Pamiętniki z ośmnastego wieku, wyd. J.K. Żupański, t. 9, Poznań 1867.

Autor: szambelan króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Pojedyncze uwagi na temat wpływu Katarzyny II na elekcję Stanisława Augusta, polityki ambasadora Repnina w Polsce (1767–1768); opis prywatnego spotkania autora z Repninem (1777).

Niemcewicz Julian Ursyn, Pamiętniki czasów moich, oprac. i wstęp J. Dihm, t. 1–2, Warszawa 1957.

Autor: szlachcic litewski, wybitny myśliciel, pisarz. W pamiętniku relacje z insurekcji kościuszkowskiej, opis dwuletniego uwięzienia autora w Rosji (wraz z naczelnikiem Kościuszką) w twierdzy Pietropawłowskiej, a po śmierci Katarzyny II i amnestii Pawła I relacje z życia dworu petersburskiego aż do wyjazdu Niemcewicza i Kościuszki z Petersburga 19 grudnia 1796 r. W całym pamiętniku rozproszone są niechętne Rosji komentarze.

Otwinowski Erazm, Dzieje Polski pod panowaniem Augusta II, wyd. J. Czech (wydanie 2, poprawione), Kraków 1849.

Autor: obywatel województwa krakowskiego lub sandomierskiego, niechętny zarówno Augustowi II, jak i carowi Piotrowi. Pamiętnik obejmuje lata 1696–1728. Szczegóły wojny ze Szwecją (w której Polska jest stowarzyszona z Rosją) od roku 1699 aż do częściowego opuszczenia ziem polskich przez wojska rosyjskie w 1711. Autor widzi alians z Rosją jako niekorzystny dla Polski, przykłady rabowania obywateli polskich przez rosyjskich sprzymierzeńców.

Pilsztynowa Regina Salomea z Rusieckich, Proceder podróży i życia mego awantu, red. i wstęp R. Polak, Kraków 1957.

Autorka: zapewne drobna szlachcianka, lekarka. W pamiętniku opisany jej pobyt w Petersburgu na dworze carycy Anny w roku 1739. Przytoczone anegdoty z życia dworu, rodziny carskiej noszą znamiona potocznych, nie weryfikowanych przez autorkę plotek. Pełne podziwu opisy architektury Petersburga. Dyletanckie, potoczne uwagi na tematy religijne („sekta” raskolników, opisy cudów, rozważania na temat dogmatu czyśćca).

[Poniatowski Stanisław August], Pamiętniki króla Stanisława Augusta, przekład z języka francuskiego pod red. W. Konopczyńskiego i St. Ptaszyckiego, t. 1, cz. 1, Warszawa 1915.

Autor: ostatni król Polski. W pamiętniku pisanym od 1771 roku uwagi na temat pobytu króla w Petersburgu, jego związków z Katarzyną II.

Sienicki Ludwik, Dokument osobliwego miłosierdzia Boskiego…, // Dwa polskie pamiętniki z Syberii. XVII i XVIII wiek, oprac., red. A. Kuczyński, Warszawa – Wrocław 1996.

Autor: szlachcic bełzki skazany na Sybir w latach 1709–1722 za zdradę interesów rosyjskich w wojnie ze Szwecją. Opis Syberii, uwagi na temat prawosławia („pogańskiej sekty”) i katolicyzmu. Dokument przekształcenia duchowego i konwersji z protestantyzmu na katolicyzm pod wpływem obserwacji prawosławia i islamu.

[Sułkowski Józef], Szczegóły historyczne kampanii odbytej w 1793 między Polakami a Moskalami na Litwie przez jednego z oficerów armii polskiej // Pamiętniki z ośmnastego wieku, wyd. J.K. Żupański, t. 4, s. 199–275, Poznań 1867.

Autor: wielkopolski szlachcic, późniejszy generał adiutant Napoleona. Pisze po francusku, by w Europie, a głównie we Francji „zniszczyć potwarze, którymi Moskale chcieli podać w wątpliwość naszą odwagę”. Relacja z wypadków wojennych na Litwie podczas dokonywania drugiego rozbioru Polski. Rosja przedstawiona jako biorąca Polskę w tyrańską niewolę, pod jarzmo; Polacy przyrównani do Spartan pod Termopilami.

[Zawisza Krzysztof], Pamiętniki Krzysztofa Zawiszy, wojewody mińskiego (1666–1721), wyd. J. Bartosiewicz, Warszawa 1862.

Autor: potomek znakomitego rodu litewskiego, poseł, dziecko swego czasu – skoncentrowany na polowaniach, zabawach. W pamiętniku wspomina o spotkaniach z carem Piotrem I, którego obietnice protekcji budzą w autorze dobre nadzieje, jednak wejście wojsk moskiewskich do Polski podczas wojny ze Szwecją wymienia jako jedną licznych „klęsk” roku 1705.

XIX w.

[Anonim] Pamiętniki powstańca z 1863 i 1864 roku (Bończa-Chmieliński-Bosak i Krzywda),wydał i przypisami uzupełnił Zygmunt Lucjan Sulima, Lwów 1881.

Autor: dwudziestoletni student (?) z Warszawy, żołnierz powstania styczniowego. W pamiętniku relacje z walk w Małopolsce, opisy potyczek z wojskami rosyjskimi; uwagi o denuncjowaniu oddziałów powstańczych przez Żydów i drobne mieszczaństwo. Refleksja nad bezmyślnością i ślepym posłuszeństwem żołnierza rosyjskiego.

Baranowski Ignacy, Pamiętniki, wyd. A. Wrzosek, Poznań 1923.

Autor: lekarz, profesor Szkoły Głównej w Warszawie. W pamiętniku m.in. obraz nastrojów społecznych z czasów Aleksandra II, nadzieje na spełnienie obietnic reform w Królestwie w okresie przed powstaniem styczniowym. Życie codzienne pod zaborem rosyjskim.

[Borodzicz Józef], Pod wozem i na wozie. Pamiętniki ks. Józefa Borodzicza, czyli kilka lat pracy duszpasterskiej na Litwie, Białej Rusi i w głębi Rosyi, Kraków 1911.

Autor: katolicki ksiądz z Kowieńszczyzny. Pamiętnik obejmuje koniec wieku XIX i początek XX. Wypowiedzi na temat wyższości katolicyzmu nad prawosławiem. Autor uważa, że upadek Rosji (który konstatuje) spowodowany jest przejęciem rządów przez rodowitych Rosjan. Dopóki Rosja była rządzona przez obcych (np. Niemców), rosło jej powodzenie.

[Bukar Seweryn], Pamiętniki Seweryna Bukara z rękopismu po raz pierwszy ogłoszone, „Biblioteka pamiętników i podróży po dawnej Polsce”, t. 5, wyd. J.I. Kraszewski, Drezno 1871.

Autor: szlachcic z Małopolski, uczestnik kampanii T. Kościuszki z 1792 roku, członek polskiej delegacji do Petersburga „od zabranej armii polskiej”. Pamiętnik obejmuje lata 1783–1815. Autor widzi Moskali jako „zaproszonych do Polski przez wyrodków”, uwagi o zależności Stanisława Augusta od Petersburga. Wypowiedzi na temat okradania Polaków przez urzędników Katarzyny II, o łapówkarstwie Rosjan. Pobyt w Petersburgu (zbytki dworu), pozytywny opis Peterhoffu.

Burzyński Tomasz, Wspomnienia z czasów młodości, Lwów 1894.

Autor: działacz niepodległościowy, uczestnik powstania styczniowego. W pamiętniku opis uwięzienia w warszawskiej cytadeli, przed i po powstaniu, opisy śledztwa, komentarze do polityki Rosji wobec Polaków.

Chrząszczewski Antoni, Pamiętniki oficjalisty Potockich z Tulczyna, wyd., wstęp i komentarz J. Piechowski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976.

Autor: szlachcic w służbie Potockich, sam Moskwie niechętny, opisuje związki rodziny Potockich z dworem Petersburskim. Anegdoty z życia Katarzyny I, o związku Katarzyny II z Potemkinem. Pamiętnik z lat 1770–1840.

Czartoryski Adam Jerzy, Pamiętniki i memoriały polityczne 1776–1809, wybór i oprac., wstęp, przypisy J. Skowronek, Warszawa 1986.

Autor: książę, polityk w służbie carskiej, w którą wstępuje, by odzyskać zasekwestrowane majątki. W pamiętniku spotkania m.in. z Katarzyną II, opis przyjaźni z Aleksandrem I (wyznanie Aleksandra o szczególnym sentymencie dla Polaków, Kościuszki, wstręcie dla despotyzmu i poczynań babki, Katarzyny II, wobec Polaków) oraz wyznania dotyczące miłości autora do żony Aleksandra – Elżbiety.

Czartoryski Władysław, Pamiętnik 1860–1864, oprac. i wstęp H. Wereszycki, Warszawa 1960.

Autor: książę, polityk, emigrant. W pamiętniku obejmującym lata 1860–1864 uwagi o jego (z ramienia Hotelu Lambert) działalności dyplomatycznej przeciw Rosji (także podczas powstania styczniowego). Państwa zachodniej Europy nie chcą występować przeciw Rosji w obronie Polaków.

Dmochowski Franciszek Salezy, Wspomnienia od 1806–1830 roku, oprac. Z. Libera, Warszawa 1959.

Autor – literat, historyk literatury. Opis wjazdu „najjaśniejszego Cesarza Aleksandra I do Warszawy” (12 XI 1815 roku). Pełen pochwał, entuzjastyczny wizerunek cara Aleksandra I i optymistyczna wizja przyszłości Królestwa Polskiego pod rosyjskim panowaniem. Późniejsze przyjazdy cara do Warszawy, bale, atmosfera dworu.

[Dobrzycki Mikołaj], Pamiętnik Dobrzyckiego, oficera i więźnia w Zamościu, Lwów 1875.

Autor: członek Towarzystwa Wolnych Mularzy W. Łukasińskiego w Warszawie. Aresztowany w 1822 r. W pamiętniku opisany okres pobytu w więzieniu w Zamościu. Ciężka praca, upokorzenia, fizyczne i psychiczne znęcanie się carskich władz więzienia nad autorem.

Felińska Ewa, Wspomnienia z podróży do Syberii, pobytu w Berezowie i w Saratowie, Wilno 1852.

Autorka [?], pochodzi z Litwy, zesłana na Sybir w 1838 roku. Jak piszą komentatorzy tego dziennika – wydany pod cenzurą rosyjską, z rzadka tylko ujawnia uczucia zesłanej kobiety, sprawia wrażenie opisu podróży w celach turystycznych W pamię´niku relacje ze spotkań z przyjaznymi Rosjanami, prostoduszność, gościnność prostych ludzi.

[Giller Agaton], Opisanie zabajkalskiej krainy w Syberyi przez Agatona Gillera, // Biblioteka Pisarzy Polskich, t.45, Lipsk 1867.

Autor: historyk, dziennikarz, działacz polityczny (członek Rządu Narodowego w powstaniu styczniowym). W roku 1853 skazany na służbę w karnych batalionach carskich wskutek oskarżenia o nieprawomyślność wobec Rosji. Dokładny geograficzny i kulturowy opis powiatu nerczyńskiego w obwodzie zabajkalskim. Informacje o rządach rosyjskich na tym terenie, spotkania z Rosjanami, losy sybiraków.

Gordon Jakub [właśc. Maksymilian Jatowt], Obrazki caryzmu, // Biblioteka pisarzy polskich, t. 6, Lipsk 1861.

Autor: szlachcic litewski, oskarżony o udział w Związku Narodu Polskiego, aresztowany w 1845 roku, przymusowa służba w wojsku carskim (1849–1855). W pamię´niku relacje z życia skazanego na służbę w wojsku carskim aż do ucieczki z niej. Dużo przemyśleń autora na temat Rosji, jej historii i teraźniejszości, uwagi o języku rosyjskim.

Gralewski Mateusz, Kaukaz. Wspomnienia z dwunastoletniej niewoli. Opisanie kraju – ludność – zwyczaje i obyczaje, Lwów 1877.

Autor: chłop z łęczyckiego, działacz rewolucyjny, późniejszy uczestnik powstania styczniowego, za udział w młodzieżowych stowarzyszeniach niepodległościowych skazany w 1844 roku na służbę w wojsku carskim i zesłany na Kaukaz. Ludy kaukaskie pokazane jako zniewolone przez Rosję, a ich walka z Rosją jako bohaterski czyn. Niektórzy z Polaków chcą wspólnie walczyć z „Kaukazczykami”. O sobie i innych Polakach pisze, że „nigdy nie zhańbili się podniesieniem ręki na dzielnego górala”.

Grąbczewski Bronisław, Na służbie rossyjskiej, przedm. T. Lewandowski, Warszawa 1990 (wyd. 2).

Autor: podróżnik, topograf, gen. armii rosyjskiej. Wspomnienia zrusyfikowanego Polaka z lat 1875–1905. Spotkania z księciem Konstantym, Mikołajem II, Aleksander III w Paryżu.

Iwański August senior, Pamiętniki 1832–1876, Warszawa 1968.

Autor z rodziny ziemiańskiej osiadłej na Rusi w XVII wieku. Polacy w Odessie 1848–1853. Podróż do Petersburga (1855) – turystyczny opis miasta. Przygotowania do powstania styczniowego, rosyjskie więzienie (1861–1864). Droga na Sybir i Zesłanie : Kijów–Usolje–Irkuck–Wiatka (1864–1876).

Iwański August junior, Wspomnienia 1881–1939, Warszawa 1968.

Syn Augusta Iwańskiego. Wspomnienia z lat 1894–1899 z Warszawy – nauka w zrusyfikowanej szkole.

Janowski Józef Kajetan, Pamiętniki o powstaniu styczniowym, t. 1-3, Lwów–Warszawa 1931.

Autor: architekt, spiskowiec, uczestnik powstania styczniowego (sekretarz Rządu Narodowego). W pamiętniku dokładna relacja z przebiegu powstania styczniowego. Z okresu przedpowstaniowego uwagi o ufności polskiego społeczeństwa w zreformowanie przez Aleksandra II polityki wobec Polski. Wjazd cara do Warszawy, entuzjastyczne powitanie przez „tysiączne tłumy”. Rozczarowanie polskiego społeczeństwa. Zamach na w. ks. Konstantego (przez Ludwika Jaroszyńskiego).

Jasieńczyk [Julian], Dziesięć lat niewoli moskiewskiej, // Biblioteka Pisarzy Polskich, t. 44, Lipsk 1867.

Autor [?] student warszawski, aresztowany za udział w studenckim stowarzyszeniu, osadzony w cytadeli warszawskiej. Rosyjskie metody śledztwa, stosunki w więzieniu, przekupywanie strażników. Skazany na służbę w carskim wojsku. Relacje z życia Polaków w tej służbie. Pamiętnik obejmuje okres 1847–1863.

Koszutski Stanisław, Walka młodzieży polskiej o wielkie ideały. Wspomnienia z czasów gimnazjalnych i uniwersyteckich Siedlce, Kielce, Warszawa, Kijów. Berlin, Paryż (1881–1900), Warszawa 1928.

Autor: historyk, prawnik. W pamiętniku wspomnienia z nauki w zrusyfikowanej szkole, związki młodzieżowe, bunty przeciw nakazom carskiej szkoły.

Koźmian Kajetan, Pamiętniki, wstęp i komentarz J. Willaume, t. 1–3, Wrocław 1972.

Autor – poeta, wyraziciel poglądów w Aleksandrze I i Mikołaju I uznających królów polskich. Pamiętnik obejmuje okres życia poety do 1885. Obszerny i pozytywny wizerunek Aleksandra I, Nowosilcowa; detronizacja cara Mikołaja I w 1830 r. jako „bezbożny i zabójczy akt”.

Malinowski Mikołaj, Dziennik, z oryginału łacińskiego przełożył, wstępem opatrzył M. Kridl, Wilno 1914.

Autor: członek wileńskiego towarzystwa filaretów, historyk. Dziennik pisany w Petersburgu w latach 1827/1828, gdzie autor stara się o pracę nauczyciela „cesarzewicza”. Opis „kolonii” polskiej, ludzi zasymilowanych w Petersburgu, a także osobistości rosyjskich.

Matkowski Józef, Zbiór niektórych szczegółów życia mego. W: Pamiętniki z lat 1792-1849 Melchiora Witkowskiego i Józefa Matkowskiego, oprac. R. Grabowski, Wrocław 1961, s. 95–176.

Autor: właściciel ziemski w powiecie stryjskim, oficer w wojskach Księstwa Warszawskiego, uczestnik kampanii moskiewskiej Napoleona, którą opisuje w pamię´niku. W drodze do Moskwy – podziw dla dorodnego ludu rosyjskiego, wejście do opustoszałej Moskwy, pożar miasta, rabunki, walki. Odwrót – nękani przez kozaków, Berezyna.

Morawski Stanisław, W Peterburku 1827–1838. Wspomnienia pustelnika i koszałki kobiałki z 18 miedziodrukami, wyd. A. Czartkowski, H. Mościcki, Poznań 1927.

Autor: lekarz, pamiętnikarz, filomata. Pamiętnik układa się w szkice o rożnych osobach poznanych w Petersburgu (m.in. Aleksander Puszkin, Gaspar Żelwietr „plenipotent petersburski”). Stosunek autora do opisywanych osób na poły przyjazny, na poły ironiczny.

Niezabytowski Krzysztof Jan Aleksander, Pamiętniki moje. Warszawa ( period rewolucyjny ), wstęp i oprac. J.A. Jucewicz, Warszawa 1991.

Autor: szlachcic z Litwy, literat, myśliciel. Uwięziony i skazany za działalność antypaństwową (antyrosyjską). Dowodem w sprawie był m.in. tekst pamiętnika (opisujący czas powstania listopadowego w Warszawie). Autor wyraża w nim nienawiść wobec despotycznego rządu carskiego, „niewolniczego kraju”, „niewolniczej moskiewskiej krwi”.

Patelski Józef, Wspomnienia wojskowe z lat 1823–1831, // Biblioteka Pamiętników, nr 4, Wilno 1914.

Autor: szlachcic z Krakowskiego, żołnierz, student szkoły podchorążych pieszych, uczestnik powstania listopadowego. Pamiętnik pisany z pozycji dwudziestoletniego żołnierza. Przychylne opisy Aleksandra I jako sprawiedliwego i dobroczynnego władcy. Uroczystości pogrzebowe Aleksandra I w Warszawie. Młodzież akademicka przychodzi w starych zniszczonych ubraniach – uchybienie. W pułku strzelców nakazana i tolerowana przez Konstantego szorstkość i surowość w obchodzeniu się z żołnierzami. Koronacja cesarza Mikołaja na króla polskiego w 1829 roku. Autor uwiedziony krasą i pompą. Niechętne wzmianki o spisku planowanym na życie Mikołaja. Powstanie listopadowe – zdzieranie symboli rosyjskich, walki powstańcze.

Popiel Paweł, Pamiętniki (1807–1892), Kraków 1927.

Autor: ziemianin z Małopolski, profesor prawa rzymskiego w SGW, konserwatywny publicysta. Pozytywne uwagi o Aleksandrze I (anegdota o jego domniemanym otruciu). Z okresu powstania listopadowego rzeczowe chłodne uwagi o pewnej sile wojskowej i duchowej Rosjan. Przeciwny powstaniu styczniowemu widzi ukazy marcowe z 1864 roku, surową politykę Aleksandra II i Murawiewa jako konieczny skutek powstania. Rozproszone uwagi o polityce rosyjskiej wobec kościoła katolickiego (rzymskiego i greckiego). Podroż do Rosji do Nowogrodu w roku 1871 (opis miasta, obywateli, refleksje).

Potocka-Wąsowiczowa Anna z Tyszkiewiczów, Wspomnienia naocznego świadka, oprac. i wstęp B. Grochulska, Warszawa 1965.

Autorka: córka i żona magnacka. Spotkanie Katarzyny II i Ludwika Tyszkiewicza (ojca autorki); spotkania autorki z carem Aleksandrem I (pozytywny obraz władcy); anegdoty z życia Wielkiego Księcia Konstantego (ironizujące); przytoczenie korespondencji Tadeusza Kościuszki z carem Aleksandrem I z roku 1814. Rozczarowanie Kościuszki faktyczną polityką Aleksandra.

Purk X. [właśc. Stanisław Krupski], Luźne karty pamiętnika zbiega z Sybiru, [w:] Biblioteka Pisarzy Polskich, t. 74, Lipsk 1877.

Autor: student medycyny w Krakowie, za udział w przygotowywaniu powstania styczniowego w 1863 roku skazany na przymusową służbę w wojsku rosyjskim. On sam i wielu współskazańców ma nadzieję na wykorzystanie służby w wojsku carskim do podburzenia rosyjskich żołnierzy przeciw tyranii. W opisach miast, obyczajów rosyjskich stale obecne komentarze negatywnie oceniające „fanatyzm”, „despotyzm”, zgodę na brak równości. Czasem współczucie dla prostych ludzi.

Sapieha Leon, Wspomnienia (z lat od 1803 do 1863 r.), przedm. St. Tarnowski, wyd., wstępem i wyjątkami z korespondencji zaopatrzył B. Pawłowski, Kraków 1912.

Autor: książę, syn Aleksandra, współpracuje z Druckim-Lubeckim w ministerstwie skarbu Królestwa Polskiego. Wizyty na dworze w Petersburgu. Pewna poufałość z Mikołajem I. Opisy rosyjskich zwyczajów dworskich. Relacja z koronacji Mikołaja I na króla Polski. Okres powstania i listopadowego i czas po nim – zabiegi dyplomatyczne przeciw Rosji, konspiracja, stałe umykanie władzom rosyjskim.

[Sierawski Napoleon], Pamiętnik Napoleona Sierawskiego, oficera konnego pułku gwardyi za czasów Wielkiego Księcia Konstantego, przedm. St. Smolka, Lwów 1907.

Autor: żołnierz pułku szaserów, który bardzo późno dołącza się do powstania listopadowego. Autor relacjonuje losy pułku w tym czasie, jednocześnie wyraża się pozytywnie o księciu Konstantym; uwagi o polityce cara Mikołaja, anegdoty z życia Konstantego.

Wężyk Franciszek, Powstanie Królestwa Polskiego w roku 1830–1831. Pamiętnik spisany w roku 1836 przez Franciszka Wężyka, senatora Królestwa Polskiego, byłego prezesa towarzystwa naukowego krakowskiego, Kraków 1895.

Autor: pisarz, członek Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Pamiętnik jest relacją z powstania listopadowego, pisaną w podniosłym tonie i dość patetycznym stylem. Powstańcy chcą wyrwać uciemiężoną ojczyznę z „kajdan moskiewskich”

Wilkońska Paulina, Moje wspomnienia o życiu towarzyskim w Warszawie, oprac. Z. Lewinówna, red. W. Gomulicki, Warszawa 1959.

Autorka: wraz z mężem Augustem – organizatorka życia literackiego i kulturalnego w Warszawie. Pamiętnik z lat 1841–1855. Reakcja na śmierć cara Mikołaja I; relacje ze starań o uwolnienie męża więzionego przez władze rosyjskie za polski patriotyzm.

Witkowski Melchior, Pamiętnik prostego żołnierza z lat 1812–1816. [w:] Pamiętniki z lat 1792–1849 Melchiora Witkowskiego i Józefa Matkowskiego, oprac. R. Grabowski, Wrocław 1961, s. 5–94.

Autor: chłop z Wielkopolski, żołnierz, uczestnik kampanii moskiewskiej Napoleona. W 1812 roku wzięty do niewoli rosyjskiej (opis złego traktowania jeńców); ucieczka z niewoli, przemieszkiwanie u rosyjskich i białoruskich chłopów (opisy gospodarstw, łaźni, zwyczajów, obrzędów, jedzenia). Powtórnie w niewoli rosyjskiej, odesłany do Omska w zachodniej Syberii (namawianie jeńców przez rosyjskich oficerów, by przeszli na stronę rosyjską). Powrót do Polski (relacje z ataków rosyjskich obywateli na kolumnę jeniecką).

Wyleżyński Tadeusz, Szesnaście dni z mego życia, czyli relacja z podroży do Petersburga podczas rewolucji polskiej w roku 1830-1831, „Biblioteka Warszawska” 1903, t.1, s. 221–243; 478–502.

Autor: adiutant gen. Chłopickiego, wysłany do Petersburga w pierwszych dniach powstania listopadowego, by powiadomić księcia Lubeckiego o ustanowieniu dyktatury. Opisuje spotkania z rosyjskimi osobistościami (zdziwienie, że Polska się zbuntowała, a powinna być Rosji „wdzięczna”, zdawała się krajem „najszczęśliwszym na świecie”), relacja wodzów powstania wobec cara (Chłopicki, Wąsowicz, Szembek tłumaczą się przed carem, że powstania nie wywołali, ale je opanują).

Załuski Józef, Wspomnienia, wstęp i oprac. A. Polarczykowa, Kraków 1976.

Autor: oficer napoleoński, figeladiutant Aleksandra I w początkach Królestwa Polskiego, generał powstania listopadowego. W pamiętniku opis kampanii moskiewskiej Napoleona w 1812 roku z perspektywy uczestnika, komentarze do polityki Aleksandra I, pobyt w Petersburgu w latach 1815–1816 (dwór carski, Polacy w Petersburgu), powstanie listopadowe.

Opracowała Aleksandra Niewiara